E00131: The History of the Albanians, written in Armenian, recounts the martyrdom of a certain "lad of Čiłb" and priest *Daniel (martyr and priest in Caucasian Albania, S00595) during the reign of King Vačē of Albania. Their relics were taken to Syria and a monastery was constructed on their grave. Written probably in Caucasian Albania, possibly in the 6th c. or 7th c.

History of the Albanians, Book 1, Chapter 14

The story is inserted in the fourteenth chapter of Book I, which is entitled: 'A brief account of Saint Gregory, Illuminator of the Armenians, and about his venerable sons; the ordination of Saint Grigoris, son of Vrtanēs, grandson of the great Saint Gregory, to the katholikosate of the Albanians and Iberians; his coming to the land of the Albanians for its illumination; his martyrdom and the bringing of his relics.' Here is very briefly summarised the story of Armenia's conversion by Gregory the Illuminator, followed by the conversion of Iberia. Then the author carries on with the story of Yusik and his brother Grigoris, who allegedly converted Iberia and Albania and became the first Katholikos of the latter. This is followed by an account of Grigoris transferring the relics of the martyrs to Albania and his own eventual martyrdom.

Իսկ ընդ ժամանակս ընդ այն բերդաքաղաքն անուանեալ Ցռի՝ ապստամբեալ յԱղուանից արքայէն, ձեռն տայր ՛ի Պարսից արքայն. եւ եկեալ Արգեսացիք ունէին զքաղաքն։ Իսկ գտեալ զերէցն, զաշակերտ մանկանն Գրիգորիսի, զոր թողեալ էր ՛ի սպասաւորութիւն սրբոցն՝ զերէցն զՑռւոյ եւ զմանուկն մարտիրոսացուցին։ Քանզի էր նորա գտեալ ճիղբ մանուկ մի, որ լսէրհաւատոյն Քրիստոսի, եւ հաւատացեալ առնոյր զքրիստոսական կնիքն եւ անդէն աշակերտէր երիցոյն եւ կամէր խելամուտ լինել վարուց քրիստոնէութեան. զերկոսեան զսոսա ՛ի կապանս եւ ՛ի չարչարանս արկեալ՝ ստիպէին լինել մոխրապաշտ դիւթացն աղտեղութեան։ Իբրեւ ոչ կարէին կամագիւտ լինել բռնութեամբ՝ մաղթէին զճիղբ մանուկն եւ ասէին. "՛Ի մերոյ աշխարհիս մարդ ես, զմեր կամս արա եւ մեծարու առնեմք զքեզ ՛ի մերում իշխանութեանս"։ Եւ երանելին պատասխանի արարեալ՝ "Լաւ լիցի յառաջագոյն քան զերէցն մեռանել ինձ վասն անուանն Քրիստոսի, քան բնականալ ՛ի յարկս մեղաւորաց"։ Եւ վաղվաղակի սրով գլխատեալք՝ ընունէին զերանութեան զպսակ եւ զամենավայելուչ նահատակութեան յաղթանակ մրցանակն ըստ իւրեանց հոգեւոր հօրն՝ մանկանն Գրիգորիսի։ Զորս առեալ Ասորեաց ոմանց աբեղայից տանէին ՛ի Հակու անուանեալ գիւղն, եւ անդ եդեալ ՛ի գերեզմանի՝ եւ ինքեանք ՛ի տեղւոջն վանս շինէին։ Եւ անդ Ե, ասեն՝ նշխարք երանելեացն մինչեւ ցայսօր։ Եւ լինէր այն առ քաջիւն Վաչէիւ՝ Աղուանից արքայիւ։ Եւ ամրածածկեալ կային երանելեացն վկայից ամենասուրբ նշխարք մինչեւ ցթագաւորութիւն երրորդ բարեպաշտ Վաչականայ Աղուանից արքայի։ Քանզի ՛ի քաջէն Վաչականայ մինչեւ ցՎաչէ թագաւորք էին Աղուանից թուով ինն, յորոց տասներորդ էր բարեպաշտ եւ աստուածասէր թագաւորն Վաչական Աղուանից արքայ։


'In that period the fortified city called C'ri rebelled from the king of the Albanians and gave assistance to the Persian king, and the Argesac'ik' came and captured the city. There they discovered the priest Daniel, whom Saint Grigoris had designated to serve the [relics of the] saints, and a lad of Čiłb [nationality]. [The Čiłb] had found the priest and had been baptized a Christian, learning about the faith in Christ and believing it and further studying with the priest. And he had wanted to follow the Christian way.

They put them both into chains and tortured them to make them worshippers of the filthy diabolical ashes [i.e. Zoroastrians]. When they could not forcibly convince them, they entreated the Čiłb lad, saying: "You are a man of our land, do our will and we will exalt you in our principality." But the venerable [youth] responded: "It is better that I die before the priest for the name of Christ, than dwell in the midst of sinners." They immediately beheaded them with a sword and thus did they receive the crown of holiness and the prize of victorious martyrdom as had their spiritual father, the young Grigoris. Some Syrian priests took them to a village called Haku, where they were put into a grave. They themselves constructed a monastery over the spot. And they say that the relics of these venerable ones remain there to the present.

This transpired during [the reign of] the valiant Vač'ē, king of the Albanians [440-463]. The most blessed relics of these venerable ones remained hidden until the reign of the pious Vačakan III, [487—510] king of the Albanians, son of Yazdgird, brother of the blessed king Vačē. For from the [time of] valiant Vačakan until Vačē, there were nine kings of the Albanians, according to the list. The tenth was the pious, God-loving King Vač'akan [sic], king of the Albanians".

Text: Arakelyan 1983, 39-40. Translation: Bedrosian 2004, 12-16.