E00126: Agathangelos' History of Armenia (written in Armenian, in the second half of the 5th c.) tells the story, set in the early 4th c., of *Gregory the Illuminator (converter of Armenia to Christianity, S00251) constructing martyr shrines at Arstasat for *Hripsimē (virgin and martyr of Armenia of Roman origin, S00071) and *Gaianē (Armenian martyr and companion of Hripsimē, S00260) and their companions, the reburial of the martyrs, and the miraculous return to human form of King Trdat.

Agathangelos, History of Armenia, 759-776.

For the context of this story, see $00497. King Trdat, as punishment for his killing of the martyrs and cruelty towards Gregory, has assumed the form of a boar. Gregory has collected the relics of the martyrs, and orders the people to start building chapels for these holy virgins. Gregory himself takes up the architect's line and sets out the foundations for the saints' martyria of repose. Everyone is involved in the process, both men and women.

759:
Եւ կանգնեալ երիս վկայարանս մի՝ ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ երեսուն եւ երկու ընկերաւք։ Եւ զմիւսն շինեցին ի հարաւակողմ կուսէ անտի ուր վկայեացն Գայիանէ նորուն սնուցիչն երկու ընկերաւքն ։ Եւ զմիւսն եւս մաւտ ի հնձանն ի մէջ այգւոյն ուր էին վանք նոցա։ Շինեցին կազմեցին զտեղիսն եւ զարդարեցին ոսկի եւ արծաթի կանթեղաւք լուցելովք եւ լապտերաւք վառելովք եւ աշտանակաւք բորբոքելովք։

'So they raised three martyr shrines: one on the north-eastern side of the city where the protegée Hripsime had been martyred with thirty-two companions. They built the second to the south where Gaiane, her guardian, had been martyred with two companions. And the third they built close to the vat-store in the vineyard, where their lodging had been. They constructed and arranged these places, and adorned them with burning lamps of gold and silver and kindled lanterns and lighted candelabra.'

760:
Եւ հրամայեաց մէն մի իւրաքանչիւր արկղագործ տախտակամած մայրափայտեայ բեւեռապինդ հաստահեղոյս երկաթագամ տապան գործել։ Եւ ամենայն ըստ ասացելոյ պատուիրանին արարեալ հանդերձեալ կազմեալ պատրաստեցին ըստ եդեալ հրամանին տուելոյ բերին զարկեղսն արարեալ հանգստի սրբոցն առ դուրս հնձանին առաջի սրբոյն Գրիգորի։ Իսկ նա առեալ՝ ինքն միայն ի ներքս մտանէր եւ ոչ թողոյր զայլ ոք ամենեւին ի ներքս մտանել ասէ. "Ոչ է պարտ ձեզ հուպ լինել եւ մերձենալ առ նոսա որ չեւդ էք բժշկեալ որ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ"։ Այլ ինքն միայն առանձնացեալ զմի մի իւրաքանչիւր ի սրբոցն առեալ յիւրաքանչիւր արկեղ դնէր՝ իւրաքանչիւր հանդերձով եւ իւրեանց կազմութեամբ պնդէր եւ կնքէր քրիստոսանշան կնքովն։

'And he ordered a casket to be made for each one of them, box-shaped, of cedar planks firmly joined together with iron nails. They all followed his orders and prepared as he had said. At his command they brought the caskets made for the repose of the saints to the door of the vat-store in front of saint Gregory. He took them and entered alone, allowing no one else at all to go inside. "It is not right for you to come near or approach them, for you have not been healed or purified by baptism." But he withdrew alone and placed each of the saints in one of the caskets; he wrapped each one in her clothing and sealed them with the seal of Christ.'

761:
Իսկ թագաւորն եւ արքայազունքն ամենայն եւ մեծամեծքն եւ նախարարքն եւ ազատքն եւ զաւրքն ամենայն՝ իւրաքանչիւր բերէին իւղս անուշունս եւ խունկս ազնիւս եւ զգունագոյն նարաւտս պատանաց զմետաքսառէչս ոսկեթելս կերպասուց ։ Եւ կին թագաւորին եւ աւրիորդք թագաւորազունք եւ կանայք պատուականացն եւ մեծամեծացն դստերք՝ բերէին ծիրանիս եւ զոսկեհուռն դիպակն եւ զերկնագոյնն եւ զսպիտակ իբրեւ զձիւն հանդերձանս սրբոցն։ Նոյնպէս եւ զոսկին եւ զարծաթն եւ զկտաւսն փութով կուտէին առ դուրս հնձանին։

'But the king and all the royal court and the magnates and princes and nobles and the entire army, all brought sweet oils and precious incense and decorated bands of various colors, woven with silken and golden threads. And the queen and the royal princesses and the honorable women and nobles' daughters brought for the saints purple robes and brocades of gold and blue garments as white as snow. Similarly they hastened to pile up at the door of the vat-store gold and silver and linen.'

762:
Արդ՝ ելեալ տեսանէր սուրբն Գրիգորիոս զի շեղջ շեղջ կուտեալ էին առ դուրս հնձանին։ Իսկ նա ոչ առնոյր յանձն զնոցա ինչ առ նոսա մատուցանել ասէ. "Ո՞չ վաղ իսկ ասացի եթէ ոչ է պատշաճ զձեր ինչ մինչ չեւդ էք սրբեալ մկրտութեամբ՝ առ նոսա մատուցանել այլ յաւժարութիւնդ ձեր բարիոք է վասն ձերոյ փրկութեան։ Այլ այս ամենայն յարքունական գանձուն պահեալ կայցէ մինչեւ ձեզ հովիւ եւ վարդապետ ի տուչութենէ բարերարութեան Աստուծոյ պարգեւեսցի եւ երեւեսցին ձեզ առաջնորդք քահանայապետք տեսուչք եպիսկոպոսք եւ երիցունք եկեղեցական կարգի լուսաւորութեան սիրոյն Աստուծոյ եւ այդ ամենայն երթիցէ ի սպաս պաշտաման փառաւորընկալ սեղանոյն Աստուծոյ ի ձեռն քահանայապետին կացելոյ ։ Այլ այժմ եկա՛յք զսոսա յիւրաքանչիւր հանգիստս մատուսցուք"։

'When saint Gregory came out, he saw these piled up by the door of the vat-store. But he did not allow them to offer anything of these to them, saying: "Did I not tell you earlier that it is unfitting for you to offer them anything of yours until you have been purified by baptism? Nonetheless, your good will is advantageous for your salvation But let all this be stored in the royal treasury until you be granted a shepherd and teacher by the benevolent providence of God, and you be provided with prelates, high-priests, overseeing bishops and priests of the ecclesiastical order for the illumination of God's love. Then all this will go for the sacrifice of the worship at the glorious altar of God through the appointed high-priest. But now come, let us put these to each one's repose.'

763:
Իսկ թագաւորն Տրդատ յայնժամ դեռ եւս էր յամենայն կերպարանս խոզի բայց միայն ի մարդկապէսն խաւսելոյ եւ կճղակք ձեռացն եւ ոտիցն իբրեւ զխոզի եւ դէմք երեսացն կնճթացեալ եւ ժանիք մեծամեծք իբրեւ զմեծամեծ վարազաց եւ խոզանաստեւն թաւացեալ զամենայն մարմնովն ։ Այլ կայր պատեալ զերեսսն գլխովն հանդերձ՝ արկեալ զիւրեաւ քուրձ եւ կայր երեւոյթ տեսլեամբ ի մէջ ժողովրդոցն ։ Արդ՝ մատուցեալ աղաչէր զսուրբն Գրիգորիոս զի գոնեա ձեռացն եւ ոտիցն հնար լինիցի բժշկութեան զի ի գործ շինուածոց սրբոցն արժանի արասցէ գէթ սակաւիկ ինչ մասնաւորել զնա։

'Now king Trdat at that time was still totally in the form of a pig, save only that he could speak in human fashion. The claws of his hands and feet were like those of a pig, his face had turned into a snout, he had great teeth like a large boar, and he was hairy over all his body. He stood covering his face and head, wrapped in a hair shirt - a dreadful sight in the midst of the people. Then he came forward and begged saint Gregory that at least his hands and feet might be healed, so that he might be worthy to participate, at least a little, in the construction of the saints' chapel.'

764:
Իսկ երանելին Գրիգորիոս ծունր կրկնեալ ամենատեառն բարերարի մարդասիրին Աստուծոյ երթեալ անկանէր զսուրբ ընկալ արկեղաւքն երանելի մարմնոցն քրիստոսական վկայիցն՝ մատուցանել պաղատանս համբարձեալ զբազուկսն հանապազատարած յերկինս՝ ամենայն ժողովելոցն եւ թագաւորին բժշկութիւն հայցէր։ Ապա դարձաւ առ թագաւորն շնորհելովն Քրիստոսի զոտսն նորա եւ զձեռսն բժշկէր զի թափեցան կճղակք ոտիցն եւ ձեռացն որպէս զի առ մի նուագ հաղորդեալ լիցի ի գործ սրբոցն՝ իւրոց ձեռացն վաստակելով։

'So blessed Gregory knelt to the Lord of all, the kind and benevolent God, throwing himself by the caskets which contained the blessed bodies of Christ's martyrs, and offered supplications, raising his arms stretched out to heaven and begging healing for all the people and the king. Then he turned to the king and by the grace of Christ cured his feet and hands; the claws of his feet and hands fell off, so that he could play a small part in the work for the saints, labouring with his own hands.'

765:
Իսկ նորա հարցեալ զԳրիգորիոս թէ զի՛նչ հրամայեսցէ նմա եւ նա տայր զչափ արկեղացն սրբոց զի հատեալ զտեղիսն իւրաքանչիւր բնակութեան՝ յաւրինեսցէ ի ներքս ի մարտիրոսական յարկին հանգստեան ։ Իսկ նորա աղաչեալ զԳրիգորիոս՝ զի հրամայեսցէ մի՝ վասն կնոջ իւրոյ Աշխենայ տիկնոջ եւ մի՝ վասն քեռն իւրոյ հարազատի որում անուն էր Խոսրովիդուխտ զի իշխեսցեն եւ նոքա հաւասարել գործոյն։ Եւ նորա տուեալ հրաման եւ նոցա երթեալ ընդ նմա աւգնել գործոյն։ Եւ առեալ զչափ արկեղացն՝ փոսել փորել զտեղիս հանգստի սրբոցն ի ներքս ի տաճարս հանգստարանացն։

'Then he [Trdat] asked Gregory what he would order him to do. And he gave him the measure of the holy caskets that he might dig places for each one to lie in, and arrange these inside the resting place of the martyrs. Then he begged Gregory to command, first concerning his wife Ašxen and secondly for his sister Xosroviduxt, that they too might be able to join in the work. And he gave a command, and they went with him to help the task. And he took the measure of the caskets in order to dig out places for the repose of the saints inside the funerary chapels.'

766
Արդ՝ առեալ թագաւորին փայտատ եւ բահ՝ հատանէր զդիրս հանգստոցաց սրբոցն իւրաքանչիւր ըստ չափու արկեղացն։ Սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին Աշխէն տիկին եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ ըստ բրել բրողին ի հանդերձս իւրեանց ընկալեալ զհողն՝ արտաքս պեղէին ։ Եւ այսպէս կարգի կարգի յառաջակողմն պատրաստեցին զդիրս սրբոյն Հռիփսիմեայ եւ զկնի նորա զերեսուն եւ զերկուցն ի տեղւոջն յայնմիկ ուր հեղան արիւնք վկայականք երանութեան նոցա ի տեղւոջ հանգստեան պատրաստելոյ սուրբ եւ փառաւոր սեղանոյն Քրիստոսի ։ Սոյնպէս եւ ի վկայարանին՝ որ ի հարաւակոյս քաղաքին էր՝ պատրաստեաց եւ զայն տեղին երանելւոյն Գայիանեայ եւ երկուց ընկերացն։ Ինքնին թագաւորն Տրդատ քերբն Խոսրովիդխտով հանդերձ եւ Աշխէն տիկնաւ զդիրս սրբոցն իւրաքանչիւր բնակութեան յաւրինէին իւրեանց ձեռաւքն։

'Then the king took an axe and spade and dug out places for the repose of the saints according to the measure of the caskets. Similarly, the other two, the queen Ašxen and king's sister Xosroviduxt, as he dug gathered the earth into their clothes and removed it. And in the same way they prepared in order first the spot for saint Hripsime, and then that for the thirty-two in the place where their blessed martyrs' blood had been shed, in the place of repose prepared for the holy and glorious altar of Christ. Similarly also at the chapel which was to the South of the city he prepared the spot for the blessed Gaiane and her two companions. King Trdat himself and his sister Xosroviduxt and queen Asxen arranged the resting-places for each of the saints with their own hands.'

767:
Եւ եկն թագաւորն խնդրեաց հրաժեշտ ի սրբոյն Գրիգորէ եաւթնաւ